جلد 5، شماره 2 - ( پاییز و زمستان 1403 ) جلد 5 شماره 2 صفحات 390-355 | برگشت به فهرست نسخه ها

Mendeley

Zotero

RefWorks

Khavanin Zadeh M A. The Concept of Rabb al-Alamin in the Quran and Its Connection to the Attributes of the One God in Pre-Islamic Arabian Religions. پژوهش های مابعدالطبیعی 2024; 5 (2) :355-390
URL: http://mi.khu.ac.ir/article-1-307-fa.html

خوانین زاده محمدعلی. مفهوم «رب العالمین» در قرآن و پیوند آن با اوصاف خدای یگانه در ادیان پیشااسلامی عربستان. پژوهش های مابعدالطبیعی. 1403; 5 (2) :355-390

URL: http://mi.khu.ac.ir/article-1-307-fa.html

مفهوم «رب العالمین» در قرآن و پیوند آن با اوصاف خدای یگانه در ادیان پیشااسلامی عربستان

محمدعلی خوانین زاده^*

گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه خوارزمی ، alikhavanin@khu.ac.ir

چکیده: (492 مشاهده)

پس از اسم جلالۀ «الله»، «ربّ» پربسامدترین نام خدا در قرآن است که در قریب به اتفاق موارد به صورت مضاف بهکار رفته و در این میان، ترکیب «ربّ العالمین» بیشترین کاربرد را دارد. اهمیت این تعبیر هنگامی آشکار می‌شود که می‌بینیم در مواردی متعدد وصف منتخب خدا از میان همۀ اوصاف وی است و به‌ویژه در آیات آغازین فاتحه الکتاب، تنها وصفی است که میان دو اسم خاص خدا، یعنی اسم جلالۀ «الله» و «الرحمن»، یاد شده است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ ــ رَبِّ الْعَلَمِینَ ــ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ». عالمان مسلمان از دیرباز در مبدأ اشتقاق و معنای «العالمین» اختلاف نظر داشته‌اند؛ چراکه نخست ساخت واژۀ «عالم»، بر وزن مفروض فاعَل، بر اوزان مشهور اشتقاقی عربی نیست، و دوم، پیوند معنایی آن با ریشۀ مفروض ع‌‌ـ‌‌ل‌‌ـ‌م به معنای «دانستن» محل بحث است. بر این پایه، گمانۀ وام‌واژگی آن، به‌ویژه در ترکیب «ربّ العالمین» تقویت می‌شود. برای پاسخ به این مسأله در این پژوهش از روش‌های تاریخی و توصیفی استفاده شده است. با مراجعه به متون دینی و نیایش‌های یهودی، نزدیکی «ربّ العالمین» با تعابیری همچون «رِبُون هاعُولامیم» و «مِلِخ هاعُولام» عبری و «ماری عَلما»ی آرامی که در وصف خدا به کار رفته‌اند، آشکار می‌شود. با بررسی شواهد کتیبه‌شناختی برآمده از منطقۀ عربستان، روشن می‌شود که از حدود سه قرن پیش از اسلام ساکنان جنوب و شمال این منطقه گرایش به یگانه‌پرستی داشته‌، در آغاز یهودی و از اوائل قرن ششم، مسیحی شده‌اند. اوصاف خدا در کتیبه‌های حمیری و شمال حجاز پیوند آنها با «ربّ العالمین» را نشان می‌دهد.

واژه‌های کلیدی: أسماء الحسنی، ربّ العالمین، قرآن، یهودیت، مسیحیت، عربستان پیشا-اسلامی، کتیبه‌شناسی

متن کامل [PDF 2752 kb] (72 دریافت)

نوع مطالعه: مقاله پژوهشی | موضوع مقاله: کلامی

فهرست منابع

1. ابن أنبارى (1382)، الزاهر ف‍ى معان‍ى کلمات الناس. تحقیق حاتم صالح ضامن. بیروت: مؤسسة الرسالة. ج. 1 و 2.

2. ابن درید (1987)، جمهرة اللغة، تحقیق رمزى منیر بعلبكى. بیروت: دارالعلم للملایین. ج. 1.

3. ابن سرّاج، محمد بن سرى (1973)، رسالة الاشتقاق. تحقیق محمد على درویش و مصطفی حدرى. دمشق: دار مجلّة الثقافة.

4. أزهرى (1967)، تهذیب اللغة،‌ تحقیق إبراهیم إبیارى، قاهرة: دارالكاتب العرب‍ى، ج. 3.

5. ابن قتیبة دینوری (1398/1978)، غریب القرآن، تحقیق أحمد صقر، بیروت: دارالكتب العلمیة.

6. أبو حاتم رازى (1958)،‌ كتاب الزینة ف‍ى الكلمات الإسلامیة‌ العربیة، تحقیق حسین بن عبد الله همدان‍ى، قاهرة: کلیة‌ دارالعلوم بجامعة قاهرة، ج. 2.

7. أبو عبیدة، معمر بن المثنى (1381)، مجاز القرآن، تحقیق فؤاد سزگین، قاهرة: مكتبة الخانجى.

8. بیهقی، أبو بكر (1412)، كتاب الأسماء والصفات، تحقیق عبد الله بن محمد حاشدى، قاهرة: مكتبة السوادى. ج. 1.

9. جوهرى (1407)، الصحاح، تحقیق أحمد عبد الغفور عطّار، بیروت: دار العلم للملایین. ج. 1.

10. حلیمى، حسین بن حسن (1399). المنهاج ف‍ى شعب الإیمان. تحقیق حلمى محمد فوده، بیروت: دارالفکر، ج. 1.

11. خلیل بن أحمد (1410)، کتاب العین، تحقیق مهدى مخزومى و إبراهیم سامرائى، قم: مؤسسة دارالهجرة، ج. 2 و 8.

12. خوانین‌زاده، محمدعلی (1394الف)، معناشناسی اسم «ربّ» و تبیین جایگاه آن در نظام معنایی قرآن کریم، رسالۀ دکتری دفاع‌شده در دانشگاه تهران (پردیس فارابی). ut.ac.ir/fa/thesis/36695.

13. خوانین‌زاده، محمدعلی (1394ب). «معناشناسی تاریخی واژۀ ربّ»، پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن 8: 77-120.

14. خوانین‌زاده، محمدعلی (1398)، «ربّ». دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج. 24: 589-591.

15. خوانین‌زاده، محمدعلی (1402)، «جستاری معناشناختی در علم‌بودن اسم الرحمن»، پژوهشنامه نقد آراء تفسیری 8: 101-140.

16. خوانین‌زاده، محمدعلی (1403)، «ادیان عربستان در دوران پایانی باستان، بازخوانی بر پایۀ شواهد مادی»، آینه پژوهش 205: 207-271.

17. خوانین‌زاده، محمدعلی و نجارزادگان، فتح اله (1393)، «بازخوانی دیدگاه‌های دانشمندان مسلمان در معنا و اشتقاق ربّ». مطالعات قرآن و حدیث 15: 33-68.

18. رازى، فخر الدین (1396)، لوامع البینات: شرح أسماء الله تعالی و الصفات، تحقیق محمد بدرالدین. مصر: المطبعة الشرفیة.

19. روبن، کریستین ژولین (1401)، 1400 سال پادشاهی در عربستان پیش از اسلام. گزینش، ترجمه و تحقیق محمدعلی خوانین‌زاده، تهران: انتشارات حکمت.

20. زجاج، أبو إسحق إبراهیم بن سری (1408/1988)، معانی القرآن وإعرابه. تحقیق عبد الجلیل عبده شلبی. بیروت: عالم الكتب. ج. 3.

21. طبری، محمد بن جریر (1422)، تفسیر الطبری. جامع البیان عن تأویل آی القرآن، تحقیق عبد الله بن عبد المحسن ترکی، قاهره: دار هجر. ج. 1.

22. طرزى، فؤاد حنّا (2005). الاشتقاق. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

23. طوسی، محمد بن حسن (1376-1383)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق أحمد حبیب قصیر عاملی، نجف: المطبعة العلمیة. ج. 1.

24. عبد الباق‍ى، محمّد فؤاد (1420)، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الكریم، بیروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات.

25. فخر رازى (1396)، لوامع البینات: شرح أسماء الله تعالی و الصفات، تحقیق محمد بدرالدین، مصر: المطبعة الشرفیة.

26. مقاتل بن سلیمان (1423)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبد الله محمود شحاته، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی. ج. 1.

27. دادگان سفاریا (کتابخانۀ زندۀ تورات): sefaria.org.

28. Clifford, Richard J. and Harrington, Daniel J. (2004), "Bible." In Encyclopedia of Christian Theology. Ed. J. -Y. Lacoste. New York: Routledge. Vol. 1: 202-207.

29. Dan, Joseph (2007), "Apocrypha and Pseudepigrapha." In Fred Skolnik and Michael Berenbaum (eds.), Encyclopaedia Judaica. Second Edition. New York: Thomson Gale. Vol. 2.

30. Gajda, Iwona (1997), Ḥimyar gagné par le monothéisme (IVe-VIe siècle de l'ère chrétienne). Ambitions et ruine d'un royaume de l'Arabie méridionale antique. Aix-en-Provence: Université d'Aix-en-Provence.

31. Herr, Moshe David (2007), "Midrash." In Fred Skolnik and Michael Berenbaum (eds.), Encyclopaedia Judaica. Second Edition. Vol. 14.

32. Horovitz, Josef (1925), Jewish Proper Names and Derivatives in the Koran. Reprint Hildesheim: Olms, 1964.

33. Jastrow, M. (1903), A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature, New York: G.P. Putnam's Sons.

34. Jeffery, Arthur (1938), The Foreign Vocabulary of the Qurʾān. Baroda: Oriental Institute.

35. Kiltz, David (2012), "The Relationship between Arabic Allāh and Syriac Allāhā." Der Islam, 88/1: 34-35. [DOI:10.1515/islam-2011-0003]

36. Lindstet, Ilka (2024), Muḥammad and His Followers in Context. The Religious Map of Late Antique Arabia. Leiden and Boston: Brill. [DOI:10.1163/9789004687134]

37. Milik, Józef T. (1976), The Books of Enoch: Aramaic Fragments of Qumran Cave 4. Oxford: Clarendon Press.

38. Nehmé, Laïla (2010), "A Glimpse of the Development of the Nabataean Script into Arabic Based on Old and New Epigraphic Material." In Michael C. A. Macdonald (ed.), The Development of Arabic as a Written Language. (Supplement to the Proceedings of the Seminar for Arabian Studies 40), pp. 47-88. Oxford: Archaeopress.

39. Nehmé, Laïla (2018), The Darb al-Bakrah: A Caravan Route in North-West Arabia Discovered by Ali I. al-Ghabban. Catalogue of the Inscriptions. Riyadh: Saudi Commission for Tourism and National Heritage.

40. Nehmé, Laïla (2022), "The Religious Landscape of Northwest Arabia as Reflected in the Nabataean, Nabataeo-Arabic, and Pre-Islamic Inscriptions." In Fred M. Donner and Rebecca Hasselbach-Andee (eds.), Scripts and Scripture. Writing and Religion in Arabia circa 500-700 CE, pp. 43-86. Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago.

41. Neuwirth, Angelika (2024), "Sure 1 - al-fātiḥa - »Die Eröffnende«; Vers In Chronologisch-literaturwissenschaftlicher Kommentar zum Koran, hg. von der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften durch Dirk Hartwig und Angelika Neuwirth unter Mitarbeit von Ali Aghaei und Tolou Khademalsharieh. Betaversion: Stand 08.10.2024: corpuscoranicum.de/de/verse-navigator/sura/1/verse/2/commentary.

42. Nöldeke, Theodor, Schwally, Friedrich, Bergsträßer, Gotthelf and Pretzl, Otto (2013), The History of the Qurʾān. Ed. and Trans. Wolfgang H. Behn. Leiden and Boston: Brill. [DOI:10.1163/9789004228795]

43. Puin, Gerd-R. (2005). "Leuke Kome/ Layka, die Arser/ Aṣḥāb al-Rass und andere vorislamische Namen im Koran: Ein Weg aus dem ,Dickicht'?" In Karl-Heinz Ohlig and Gerd-R. Puin (eds.), Die dunklen Anfänge. Neue Forschungen zur Entstehung und frühen Geschichte des Islam, pp. 317-340. Berlin: Hans Schiler.

44. Rabinowitz, Louis Isaac and Wald, Stephen G. (2007), "Talmud, Jerusalem." In Fred Skolnik and Michael Berenbaum (eds.), Encyclopaedia Judaica. Second Edition. Vol. 19.

45. Robin, Christian J. (2006), "La réforme de l'écriture arabe à l'époque du califat médinois.". Mélanges de l'Université Saint-Joseph, 59: 319-364.

46. Robin, Christian J. (2015), "Quel judaïsme en Arabie ?" In Christian J. Robin (ed.), Le judaïsme de l'Arabie antique. Actes du Colloque de Jérusalem (février 2006), Judaïsme ancien et origines du christianisme 3, pp. 15-295. Turnhout: Brepols. [DOI:10.1484/M.JAOC-EB.5.108285]

47. Robin, Christian J. (2020), "Les noms du Dieu unique dans les religions de l'Arabie préislamique." Communio 45, 3-4: 67-86. [DOI:10.3917/commun.269.0067]

48. Robin, Christian J. (2021), "Judaism in Pre-Islamic Arabia." In Phillip I. Lieberman (ed.), The Cambridge History of Judaism, pp. 294-331. Cambridge: Cambridge University Press. [DOI:10.1017/9781139048873.013]

49. Skolnik, Fred and Berenbaum, Michael (eds.) (2007). Encyclopaedia Judaica. Second Edition. s.v. "Targum." New York: Thomson Gale. Vol. 19

50. Sperling, S. David (2007). "Bible, Translations; Ancient Versions; Syriac Aramaic: Peshitta and Other Versions." In Fred Skolnik and Michael Berenbaum (eds.), Encyclopaedia Judaica. Second Edition. New York: Thomson Gale. Vol. 3.

51. Vollandt, R. (2015), Arabic Versions of the Pentateuch: A Comparative Study of Jewish, Christian and Muslim Sources. Leiden: Brill. [DOI:10.1163/9789004289932]

52. Wald, Stephen G. (2007), "Talmud, Babylonian." In Fred Skolnik and Michael Berenbaum (eds.), Encyclopaedia Judaica. Second Edition. Vol. 19.

53. Wald, Stephen G. (2007), "Tosefta." In Fred Skolnik and Michael Berenbaum (eds.), Encyclopaedia Judaica, Second Edition. New York: Thomson Gale. Vol. 20.

ارسال پیام به نویسنده مسئول

بازنشر اطلاعات
	این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.